Γιατί ο Θερβάντες;

«Έχουμε ταυτίσει τους ήρωες του μύθου με τη νεότητα, την ομορφιά, τη θεϊκή ή ευγενική καταγωγή, τις σωματικές, ηθικές και διανοητικές δυνάμεις, τη δόξα, τη νίκη, το μεγαλείο. Οι ήρωες που μας κληροδότησε η ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα είναι λαμπεροί και νικηφόροι. Ακόμη και όταν πεθαίνουν –νέοι οι περισσότεροι από αυτούς– είναι όμορφοι. Αλλά και οι σεβάσμιοι γέροντες, όπως ο Πρίαμος και ο Οιδίποδας, όταν συντρίβονται, τους χαρακτηρίζει το μεγαλείο. Αυτή είναι η ελληνορωμαϊκή αισθητική του ήρωα. Κάποια από τα χίλια πρόσωπα με τα οποία αποκαλύπτεται ο ήρωας στην ιστορία των ονείρων της ανθρωπότητας.

Ας φανταστούμε, λοιπόν τώρα, ένα άλλο πρόσωπο,  έναν ήρωα διαφορετικό. Ψηλό, ξερακιανό,  γύρω στα 50, με μια πανοπλία πολυκαιρισμένη των προπάππων του και σκουριασμένη, και με μια αστραφτερή μπρούτζινη  λεκάνη ενός μπαρμπέρη για περικεφαλαία, να καβαλάει ένα άθλιο άλογο και να βγαίνει στους δρόμους και να περιπλανιέται για να προστατέψει τους αδύναμους και να αποκαταστήσει την αδικία σε έναν κόσμο που τρέφεται από αυτήν. Αυτός ο άδικος κόσμος είναι ο πραγματικός κόσμος και ο περιπλανώμενος ιππότης, σε μια εποχή που δεν υπήρχαν πια ιππότες, είναι ο ήρωας λυτρωτής που έρχεται από έναν άλλο κόσμο, έναν από τους δυνατούς κόσμους που στήνει μπροστά μας η λογοτεχνία.

Μιγκέλ ντε Θερβάντες Σααβέρδα 1547-1616

Μα είναι δυνατόν να υπάρχει τέτοιος ήρωας; Ποιος θα ταυτιζόταν μαζί του; Ποιος θα ήθελε να του μοιάσει; Τι προοπτικές επιβίωσης στον χρόνο θα είχε; Σύμφωνα με τη λογική και τις στατιστικές ένας τέτοιος ήρωας ή, αν θέλετε, αντι-ήρωας δεν επρόκειτο να ζήσει περισσότερο από αυτόν που τον επινόησε. Το πιο πιθανόν, μάλιστα, θα ήταν να ξεχαστεί ενόσω ακόμη ζούσε ο δημιουργός του. Κι όμως, στην περίπτωση του περιπλανώμενου ιππότη της Ελεεινής Μορφής, η λογική και οι στατιστικές, διαψεύστηκαν. Ο Δον Κιχώτης, ο ήρωας του μυθιστορήματος του Θερβάντες, όχι μόνο επιβίωσε, αλλά εξακολουθεί να εμπνέει και να προσφέρεται σε νέες ερμηνείες τέσσερις αιώνες μετά την έκδοσή του (1ο Μέρος: 1605, 2ο Μέρος: 1615).

Μυθιστοριογράφοι του 19ου και του 20ου αιώνα, όπως ο Ντοστογιέφσκι (1821-1881), ο Φώκνερ (1897-1962), ο Κάρλος Φουέντες (1928-2012), επηρεάστηκαν από τον Δον Κιχώτη. Αλλά και πολιτικοί και επαναστάτες, όπως ο Σιμόν Μπολιβάρ και ο Τσε Γκεβάρα, εμπνεύστηκαν από αυτόν. Ακόμη και ο Φρόιντ, ο πατέρας της ψυχανάλυσης, γοητεύτηκε από αυτό το μυθιστόρημα, στις σελίδες του οποίου, τέσσερις αιώνες πιο μπροστά από τις δικές του μελέτες, το υποσυνείδητο, τα όνειρα και η τρέλα θεματοποιούνται λογοτεχνικά. Ο Δον Κιχώτης είναι ο μακροβιότερος ζωντανός μύθος της νεότερης Ευρώπης. Δεν είναι υπερβολή αυτός ο ισχυρισμός.  Ένας μύθος για έναν ήρωα αλλόκοτο –είναι αλήθεια– ωστόσο, ένας μύθος το ίδιο ισχυρός και γόνιμος με τους μεγάλους και λαμπερούς μύθους της ελληνικής αρχαιότητας. Ίσως γιατί για τη δημιουργία του χρησιμοποιήθηκαν οι ψηφίδες της ελληνικής μυθικής και φιλοσοφικής παράδοσης. Ίσως γιατί το χαοτικό αυτό μυθιστόρημα είναι συγχρόνως κλασικό, μοντέρνο και μεταμοντέρνο, που σημαίνει πάντοτε ανοιχτό σε νέες αναγνώσεις και ερμηνείες.

Ο Δον Κιχώτης του Θερβάντες προϋποθέτει για την ανάγνωσή του πολυπρισματική όραση, μύηση στο υπονοούμενο και στην ειρωνεία, διάθεση για διερώτηση και απορία πάνω σε θεμελιώδη ανθρωπολογικά και φιλοσοφικά ζητήματα (ελευθερία, έρωτας, ηθική, δικαιοσύνη, αλήθεια, λογική, τρέλα). Και ετοιμότητα αναθεώρησης βεβαιοτήτων και γενναιότητα παραδοχής αντιφάσεων εγγενών στην ανθρώπινη φύση απαιτεί η ανάγνωσή του.

Σε  ό,τι αφορά εμάς τους Έλληνες τώρα, ο Δον Κιχώτης του Θερβάντες ως πρωταρχή και συνάμα αξεπέραστη για τις καινοτομίες του κορύφωση του νεότερου ευρωπαϊκού μυθιστορήματος δεν θα είχε αυτή τη μορφή και την πάντοτε ανοιχτή σε ερμηνείες θέαση, αν δεν είχε μπολιαστεί και με την ελληνική φιλοσοφία. Η ιδιοφυία του Θερβάντες έγκειται στο γεγονός ότι αφομοιώνει γόνιμα την πρακτική ηθική φιλοσοφία του Αριστοτέλη (κυρίως τα Ηθικά Νικομάχεια), τη Ρητορική και την Ποιητική του, αλλά και την οντολογία και τη γνωσιολογία του Πλάτωνα (Πολιτεία, Φαίδρος, Ίων), με έναν τρόπο μοναδικό. Αναγνωρίζουμε στον Δον Κιχώτη ψηφίδες που προέρχονται από το έργο των δύο αυτών φιλοσόφων. Για μας τους Έλληνες η παρουσία του αριστοτελικού και του πλατωνικού στοχασμού στον Δον Κιχώτη θα μπορούσε να είναι από φιλοσοφική άποψη σημειολογικά εφάμιλλη με την παρουσία του συγγραφέα του ως στρατιώτη στη ναυμαχία της Ναυπάκτου στα 1571, την πρώτη ήττα των Οθωμανών Τούρκων κατά την προέλασή τους στην Ευρώπη και τη Μεσόγειο. Η αφομοίωση ψηφίδων του αριστοτελικού και του πλατωνικού φιλοσοφικού λόγου από τον Θερβάντες στον Δον Κιχώτη του, όπως και ο συμβολισμός της πρώτης νίκης της χριστιανικής Ευρώπης κατά των Οθωμανών στα ελληνικά νερά της Ναυπάκτου, συνιστούν μαρτυρία της ελληνικής παρουσίας στον πολιτισμό της νεότερης Ευρώπης. Μαρτυρία λησμονημένη σήμερα, είναι γεγονός, αλλά πάντοτε σε ετοιμότητα για να αποκαλυφθεί το νόημά της, όταν έρθει ο καιρός της α-λήθειας».

*Ο Δημήτρης Βλάχος, είναι Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων Ροδόπης