“…un jardin olvidado” (…ένας ξεχασμένος κήπος): το πέρασμα από τη λογοτεχνία στη φιλοσοφία
Ο Κάρλος Φουέντες στο διήγημά του “Οι φίλες” (που περιλαμβάνεται στο μυθιστόρημα Τα κρυστάλλινα σύνορα) γράφει: “Η δεσποινίς Έιμι σκέφτηκε πως ο κήπος της, επειδή τον είχε συνηθίσει τόσο πολύ, ήταν ένας ξεχασμένος κήπος”.
[Miss Amy pensò que su jardin, por acostumbrada que estuviese èl, era un jardin olvidado]. Και ο Μπόρχες γράφει για τον φανταστικό (ή αλλιώς υπαρκτό) κόσμο του Tlön, όπου συμπλέκονται η ταυτίζονται το επιθυμητό, το ονειρεμένο και το déjà vu: “Τα πράγματα στον Tlön αναπαράγονται. Έχουν επίσης την τάση να σβήνονται ή να χάνουν τις λεπτομέρειές τους όταν οι άνθρωποι τα ξεχνούν. Κλασικό είναι το παράδειγμα με το κατώφλι που υπήρχε μόνο όσον καιρό καθόταν εκεί ένας ζητιάνος, κι εξαφανίστηκε όταν ο ζητιάνος πέθανε. Συχνά, λίγα πουλιά ή ένα άλογο έσωσαν τα ερείπια ενός αμφιθεάτρου”, Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Άπαντα τα Πεζά [Ι], εκδ. Πατάκη 2013, σελ. 147.
[Las cosas se duplican en Tlön; propenden asimismo a borrarse y a perder los detalles cuando los olvida la gente. Es clásico el ejemplo de un umbral que perduró mientras lo visitaba un mendigo y que se perdió de vista a su muerte. A veces unos pájaros, un caballo, han salvado las ruinas de un anfiteatro].
Τα πράγματα υπάρχουν, επειδή μας ξαφνιάζουν (με την παρουσία ή την απουσία τους) και τα βλέπουμε σαν κάτι ασυνήθιστο. Τα “θυμόμαστε” κατόπιν ως μοναδική και ανεπανάληπτη εμπειρία, ακόμη κι όταν “εξαφανίζονται” από τον ορίζοντα της πραγματικότητας. Αλλά ο ορίζοντας της “πραγματικότητας” είναι μόνο ένας από τους δυνατούς ορίζοντες ερμηνείας, που όσο ισχυρός κι αν είναι (ως επιχείρημα), ωστόσο δεν είναι και ο μοναδικός (ως βίωμα). Έχουμε τώρα περάσει στη σφαίρα της φαινομενολογίας μ’ αυτήν την τοποθέτηση.
Τα πράγματα υπάρχουν για μας, επειδή τα βλέπουμε, επειδή τα αισθανόμαστε, επειδή τα σκεφτόμαστε, επειδή τα ονειρευόμαστε. Ήδη αυτή η αγαπημένη θέση των ρομαντικών ποιητών διολισθαίνει φιλοσοφικά στον υποκειμενικό ιδεαλισμό του Μπέρκλεϊ (1685-1753), τις θέσεις του οποίου εκφράζει λογοτεχνικά άλλωστε κι ο Μπόρχες στο παραπάνω απόσπασμα.
Στη Βικιπαίδεια διαβάζουμε σχετικά:
1ο λήμμα: “υποκειμενικός ιδεαλισμός”
“Ο υποκειμενικός ιδεαλισμός είναι ένας από τους βασικούς κλάδους του ιδεαλισμού. Παίρνει ως βάση το συναίσθημα, τη συνείδηση του ατόμου, του υποκειμένου για κάθε τι που υπάρχει.
Ο υποκειμενικός ιδεαλισμός αρνείται ότι υπάρχουν πέρα από τα αισθήματα και τη συνείδηση του ανθρώπου πραγματικά αντικείμενα, που να επενεργούν πάνω στα όργανα των αισθήσεών του και να προκαλούν τα αντίστοιχα αισθήματα. Είναι μονιστικός και αντιτίθεται στοναντικειμενικό ιδεαλισμό, ενώ βρίσκεται ως θεωρία κοντά στον σολιψισμό.
Σύμφωνα με τον Τζορτζ Μπέρκλεϊ (ο οποίος είναι και ο κύριος εκφραστής του υποκειμενικού ιδεαλισμού) ο κόσμος προέρχεται από τις παραστάσεις του θεού και η τάξη των φυσικών νόμων ανταποκρίνεται στην τάξη των παραστάσεων του θεού, ενώ τα πράγματα που φαίνονται σε μας, οι ιδιότητές τους και αυτά τα ίδια είναι μια δέσμη από αισθήματα, άϋλες παραστάσεις των ανθρώπων που δεν έχουν υπόσταση έξω από τη συνείδηση. Σύμφωνα πάντα με τον Μπέρκλεϊ, αυτές τις παράγει ο θεός ως υπερφυσική, πνευματική δύναμη και τις βάζει στη συνείδηση των ανθρώπων όταν παρατηρούν τον κόσμο και τα μεμονωμένα αντικείμενα.Ύπαρξη σημαίνει αντίληψη (esse est percipi)”.
και
2ο λήμμα: “Τζορτζ Μπέρκλεϊ”
“Το προοίμιο των ιδεών κατατίθεται στο δοκίμιο “An Essay towards a New Theory of Vision (1709) – (Δοκίμιο για μια νέα θεωρία της όρασης). Με αφορμή τη μελέτη του σε θέματα Οπτικής, αφής και μεγέθους καταθέτει την άποψη ότι τα αντικείμενα της όρασης δεν υπάρχουν αυτά καθ´εαυτά αν και για τα αντικείμενα της αφής θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει την ανεξάρτητη υπόστασή τους. Με αυτό τον τρόπο ο Μπέρκλεϋ υποστήριζε τη βασική αρχή του ιδεαλισμού ότι για τα μόνα πράγματα που μπορούμε να αποφανθούμε είναι αυτά που προκύπτουν από τις ιδέες που βασίζονται όμως μόνο στην εμπειρία μας δηλαδή αποκλειστικά στις αισθήσεις μας. Ως εκ τούτου απέρριπτε την υλική ουσία τις υλικές αιτίες και υποστήριζε ότι οι λέξεις που χρησιμοποιούμε έχουν νόημα μόνο όταν αντιστοιχούν στην περιγραφή της εμπειρίας μας. Έτσι η πραγματικότητα ταυτίζεται με την πραγματικότητα της αντίληψης μας, ενώ η υπόσταση των πραγμάτων δεν είναι ποτέ υλικής φύσεως. Οι ιδέες είναι το μόνο συστατικό στοιχείο του κόσμου και εντοπίζονται στο νου μας και στον καθένα διαφορετικά. Το μόνο λοιπόν αυτόνομο σύστημα είναι το πνεύμα το οποίο συλλαμβάνει τις ιδέες και υπάρχει ως ανεξάρτητη οντότητα. Όπως και ο Λοκ, ο Μπέρκλεϋ λέγοντας ιδέα εννοεί την εικόνα την αισθητηριακή εμπειρία τη δευτερεύουσα ποιότητα και την έννοια”.
Η αγγλόφωνη έκδοση της Wikipedia είναι πλουσιότερη και καλύτερα τεκμηριωμένη για παραπέρα μελέτη (κλικ εδώ για George Berkeley και για subjective idealism εδώ).
Για τη φιλοσοφική διάσταση του έργου του Μπόρχες Tlön, Uqbar, Orbis Tertius κλικ εδώ.