Η ζωή είναι δύσκολη. Ωραία. Αυτό δεν είναι κάτι καινούργιο. Το ξέρουμε πως η ζωή είναι δύσκολη, αλλά αυτό είναι μόνο ένας τίτλος κατάλληλος για βιβλίο. Κι ένας τίτλος δεν είναι η ιστορία ούτε υποκαθιστά την αφήγηση της ιστορίας σου. Το να πεις «η ζωή είναι δύσκολη» δεν λέει τίποτε. Πες μας λοιπόν μια ιστορία από τις ιστορίες της ζωής σου. Όχι, δεν ζητώ να αφηγηθείς την ιστορία της ζωής σου συνολικά, παρουσιάζοντάς τη ως ένα δραματικό τόξο θριάμβου ή αποτυχίας, αμαρτίας και σωτηρίας. Αυτό κάνουν οι θρησκείες, οι μεγάλες αφηγήσεις και οι ιδεολογίες. Αυτές αφηγούνται την ιστορία ως αποτυχία ή επιτυχία, πτώση ή σωτηρία. Όχι, έτσι. Εσύ πες μας την ιστορία σου με κάποιον άλλο τρόπο που είναι πολύ πιο κοντά στην πραγματικότητα και τη μετρημένη ανθρώπινη ζωή μας. Πρωταγωνιστής να είναι η ίδια η ζωή στις μικρολεπτομέρειές της και ο όχι η τελική αποτυχία ή η επιτυχία σου σε σχέση με την επίτευξη ενός ανώτερου μοναδικού σκοπού. Πρωταγωνιστής να είσαι εσύ που ζεις αυτή τη ζωή και όχι κάποιος επιτυχημένος ή αποτυχημένος εαυτός σου.
Πες μας, λοιπόν, μια ιστορία σαν κι αυτή που μου αφηγήθηκε ο Νεσμή, ο μηχανικός στο συνεργείο που πηγαίνω το αυτοκίνητό μου.
«Πρώτη φορά βλέπω ένα τέτοιο κάθισμα και ένα τέτοιο τραπεζάκι, Νεσμή. Και τα δυο είναι τόσο παράξενα, λειτουργικά και όμορφα συγχρόνως. Μόνο που τα βλέπεις απορείς και θέλεις να ρωτήσεις πώς και γιατί φτιάχτηκαν με αυτόν τον τρόπο. Γρανάζια, στρόφαλος και έμβολα μηχανής αυτοκινήτου που έγιναν τραπεζάκι και κάθισμα για να καθόμαστε και να πίνουμε τον καφέ μας, περιμένοντας να τελειώσεις το σέρβις του αυτοκινήτου. Τι θέλει να πει ο ποιητής, λοιπόν, μάστορά μου, με αυτό το έργο των χειρών του; Άρχισε από κάπου την ιστορία σου. Όπως θα έλεγε και ο Όμηρος στην Οδύσσειά του: «Από όπου θες, θεά, ξεκίνα την αυτήν την ιστορία, κόρη του Δία, και πες την και σ’ εμάς…» [τῶν ἁμόθεν γε, θεά, θύγατερ Διός, εἰπὲ καὶ ἡμῖν]».
Και ο Νεσμή, αφού έσφιξε την τάπα του λαδιού, πήρε τον καφέ του, κάθισε δίπλα μου, ήπιε μια γουλιά και άρχισε να μου αφηγείται την ιστορία της αλλόκοτης αυτής κατασκευής του.
«Μας έφερε, που λες, ένας πελάτης το αυτοκίνητό του να του αλλάξουμε μηχανή. Toyota Celica ήταν. Του βρήκαμε, λοιπόν, μια μεταχειρισμένη μηχανή σε καλή κατάσταση, την αγόρασε κι εμείς θα κάναμε την αλλαγή. Κατεβάσαμε την παλιά και περάσαμε την καινούργια. Και ξέρεις τι μπελάς είναι το κατέβασμα και η αλλαγή μηχανής. Κάναμε και τις δοκιμές και όλα λειτουργούσαν τέλεια. Πήρε ο άνθρωπος το αυτοκίνητό του και έφυγε. Μετά από μια εβδομάδα ξαναήρθε και μας είπε πως η μηχανή είχε πρόβλημα. Όταν ξεπερνούσε την ταχύτητα των 120 χιλιομέτρων η μηχανή έπεφτε. Τι να κάναμε, λοιπόν. Ξαναβάλαμε το αυτοκίνητο στο συνεργείο, κατεβάσαμε τη μηχανή και την κάναμε φύλλο και φτερό. Δεν βρίσκαμε τίποτε που να δικαιολογεί το πρόβλημά της. Πήραμε τηλέφωνα στην κεντρική αντιπροσωπεία της Toyota, μιλήσαμε με εξειδικευμένους μηχανικούς, με άλλα συνεργεία στην πόλη μας και αλλού. Τίποτε. Δεν βρίσκαμε καμία λύση. Οι ώρες περνούσαν. Οι μέρες περνούσαν. Εργατοώρες χάναμε. Η μηχανή εκεί μπροστά μας, σιωπηλή, ακίνητη, ασυγκίνητη στο δικό μας πρόβλημα. Σηκώσαμε τα χέρια ψηλά. Τι να πούμε στον πελάτη; Είμαστε μηχανικοί, αγοράσαμε αυτή τη μηχανή, βεβαιώσαμε κι εμείς ότι είναι σε καλή κατάσταση, αλλά παρουσιάζει πρόβλημα που δεν μπορούμε να το λύσουμε; Αυτό να λέγαμε; Και τι σόι μηχανικοί είστε εσείς, θα μας έλεγε κι ο πελάτης. Και θα είχε και δίκιο. Ντροπή. Αυτό νιώθαμε. Ντροπή γι’ αυτή την αποτυχία μας. Τουλάχιστον, να ξέραμε τι έφταιγε. Να μαθαίναμε την αιτία της αποτυχίας μας. Θα ήταν μια παρηγοριά κι αυτό και μια πολύτιμη πληροφορία και γνώση για το τι να προσέχουμε στο μέλλον. Όμως η πληροφορία δεν ερχόταν από έξω. Δεν μας την έδινε κανείς. Και η μηχανή εκεί μπροστά μας βουβή. Και ο πελάτης θυμωμένος, και με το δίκιο του. Κι εμείς απελπισμένοι. Η ζημιά έγινε. Η αποτυχία ήταν ολοφάνερη. Τουλάχιστον να ξέραμε τι έφταιγε».
Πέρασαν μερικές μέρες κι εκεί που καθόμασταν να κάνουμε ένα διάλειμμα από τις άλλες εργασίες μας πίνοντας έναν καφέ, το μάτι μου έπεσε σε αυτή τη σιωπηλή και ασυγκίνητη μάζα από μέταλλο που μας ταλαιπωρούσε τόσο πολύ. Και ξαφνικά αποκαλύφτηκε η αιτία. Αποκαλύφτηκε από μόνη της, όταν πια εμείς είχαμε παραιτηθεί από την αναζήτησή της. Δεν την ανακαλύψαμε εμείς με τη βία της τέχνης και της γνώσης μας. Ξαφνικά το βλέμμα μου πέφτει σε ένα δόντι από ένα γρανάζι που ήταν ελάχιστα φαγωμένο. Με δυσκολία το διέκρινες και μόνο από μια συγκεκριμένη θέση και από το φως που έπεφτε πάνω του εκείνη τη στιγμή. Φαίνεται πως εκείνοι που κατέβασαν τη μηχανή από το τρακαρισμένο αυτοκίνητο κατά λάθος τους ξέφυγε ο τροχός και έφαγαν ελάχιστα το δόντι ενός γραναζιού. Αυτή ήταν η αιτία που έκανε μια μηχανή απόλυτης ακρίβειας να παρουσιάζει πρόβλημα όταν η ταχύτητα ξεπερνούσε τα 120 χιλιόμετρα την ώρα. Ήταν μια ανακούφιση. Μάθαμε τι έφταιγε. Το εξηγήσαμε στον πελάτη. Περάσαμε μια άλλη μηχανή, το αυτοκίνητο λειτούργησε μια χαρά, το πήρε κι έφυγε και η ιστορία τελείωσε γι’ αυτόν. Και έζησε αυτός καλά κι εμείς καλύτερα. Όπως λένε και στα παραμύθια…
Αλλά για μας δεν τελείωσε. Δεν τελείωσε γιατί μπροστά μας έστεκε χαλύβδινη η αποτυχία μας. Τι να κάνουμε την παλιά μηχανή; Μπορούσαμε να τη διαλύσουμε και να πουλήσουμε τα κομμάτια της σαν ξεχωριστά ανταλλακτικά. Θα βγάζαμε κάποια από τα έξοδα της ζημιάς, ίσως και κάτι παραπάνω. Μας τα ζητούσαν ήδη πολλοί. Και συγχρόνως δεν θα την είχαμε μπροστά στα πόδια και στα μάτια μας για να θυμόμαστε τη ντροπή και τη ζημιά που είχαμε υποστεί. Εμείς όμως ακολουθήσαμε έναν άλλον δρόμο. Δεν πουλήσαμε τη μηχανή σαν ανταλλακτικά, αλλά την κρατήσαμε και φτιάξαμε με αυτήν τραπεζάκι και καθίσματα. Κάποιοι μάλιστα μας ζήτησαν να τους τα πουλήσαμε. Εμείς όμως αρνηθήκαμε. Και τώρα χαιρόμαστε κι εμείς και οι πελάτες μας που καθόμαστε και πίνουμε τον καφέ μας σε αυτά τα έπιπλα που φτιάξαμε από μια μηχανή που ήταν άχρηστη και μας παίδεψε τόσο πολύ».
Αυτή ήταν η ιστορία που μου αφηγήθηκε ο Νεσμή. Αυτή ήταν μια ωραία ιστορία γιατί τελικά δεν ήταν μια ιστορία αποτυχίας. Ποιος χαίρεται να πίνει καφέ βλέποντας την αποτυχία μπροστά τα μάτια του κάθε μέρα με τη μορφή μιας άχρηστης μηχανής, δηλαδή ενός άταφου πτώματος; Μου άρεσε αυτή η ιστορία γιατί μου έδειξε ότι μπορείς να φτιάξεις με την αφήγησή σου και με τα έργα του μυαλού και των χεριών σου κάτι όμορφο που να μην είναι ούτε η θριαμβευτική εξιστόρηση μιας επιτυχίας ούτε η αξιοθρήνητη περιγραφή μιας αποτυχίας. Μπορείς απλά, με λόγια και με έργα, να αφηγηθείς τη ζωή που έζησες όπως πραγματικά αυτή ήταν. Στη συγκεκριμένη περίπτωση είχαμε μια άχρηστη μηχανή και πολλές ώρες αμηχανίας. Αλλά είχαμε και τη διάλυσή της και μια ανακατασκευή που δημιούργησε νέα όμορφα και χρηστικά όντα που δεν προβλέπονταν στον αρχικό σχεδιασμό της μηχανής Toyota Celica. Τι ήταν αυτό τελικά; Αποτυχία ή επιτυχία; Όλο αυτό ήταν η αποτυχία να φτιάξεις μια μηχανή να λειτουργεί ως μηχανή αυτοκινήτου ή μήπως ήταν η επιτυχία να δημιουργήσεις από μια άχρηστη μηχανή έπιπλα που φίλοι και πελάτες θα πίνουν τον καφέ τους και θα συζητούν για μηχανές, ανθρώπους, θριάμβους και ήττες και μαθήματα ζωής;
«Toyota Celica, καταπληκτική μηχανή. Φτιαγμένη στο χέρι. Καθεμία από αυτές ήταν μοναδική», μου είπε ο Νεσμή. Κι εγώ σκέφτηκα πως η γιαπωνέζικη τεχνολογία πάει μαζί με τη γιαπωνέζικη φιλοσοφία. Και ο Νεσμή, χωρίς να γνωρίζει το γιαπωνέζικο Ζεν, λειτούργησε πλήρως σύμφωνα με τις επιταγές του.
Η άχρηστη πλέον μηχανή Toyota μεταμορφώθηκε από τον Νεσμή σε αντικείμενα διαφορετικής χρήσης από αυτή που προβλεπόταν αρχικά. Οι Γιαπωνέζοι κάνουν λόγο για το «μιτάτε», το να βλέπεις δηλαδή ένα αντικείμενο από μια καινούργια οπτική γωνία. Το να βλέπεις κάτι με καινούργιο τρόπο και να το χρησιμοποιείς διαφορετικά. Την επιταγή του ιαπωνικού Ζεν «μην κολλάτε σε μια και μοναδική οπτική» την εφάρμοσε ο Νεσμή όταν πήρε ασυνείδητα την απόφαση να αφηγηθεί την ιστορία του όχι ως ένα δραματικό τόξο καταστροφής ή θριάμβου. Αυτό που κάνει άξια τη ζωή του αφηγητή είναι οι αμέτρητες μικρές σκέψεις, συγκινήσεις, διαδράσεις, οι πράξεις και τα έργα του. Και ο Νεσμή σαν μηχανικός ιαπωνικών αυτοκινήτων γνώριζε ασυνείδητα και χωρίς να το ξέρει συνειδητά ότι τα εργαλεία και οι μηχανές ύστερα από χρόνια χρήσης γερνούν και αχρηστεύονται. Αυτό όμως δεν σημαίνει απαραίτητα και το τέλος της ζωής τους, αλλά μπορεί να είναι η αφετηρία μιας άλλης διαφορετικής ζωής. Είτε πρόκειται για άχρηστα πλέον εργαλεία και μηχανήματα. Είτε, πάλι, πρόκειται για αναποδιές που συμβαίνουν και μας χτυπούν στην καθημερινή μας ζωή και τείνουν να μας παρασύρουν σε καταθλιπτικές αφηγήσεις αποτυχίας, η συνταγή είναι μία. Για τη μεταμόρφωση του άχρηστου σε κάτι άλλο χρήσιμο χρειάζεται μια άλλη ματιά στα πράγματα. Το να δεις με άλλα μάτια ένα αντικείμενο, ένα γεγονός, τα ίδια τα συμβάντα της ζωής σου, και να τα επανερμηνεύσεις είναι μια τέχνη. Το να δεις με άλλα μάτια δεν είναι απλά και μόνο μια γιαπωνέζικη καλλιτεχνική έκφραση. Το να δεις με άλλα μάτια τα αντικείμενα και τη ζωή σου και να αφηγηθείς με άλλον τρόπο την ιστορία τους είναι τελικά μια τέχνη για τη δημιουργία πραγματικής αφθονίας. Αυτό ήταν το μάθημα στο συνεργείο.
Δημήτρης Βλάχος, φιλόλογος-συγγραφέας, τέως σχολικός σύμβουλος φιλολόγων Ροδόπης
- Δημοσίευση στον Παρατηρητή της Θράκης, Πέμπτη 12 Δεκεμβρίου 2024, κλικ εδώ.